Historia Gminy Jastrząb

Gromada milczała. Każda z proponowanych nazw wydawała się na tę okazje nieodpowiednia.
Tak minęła noc. Rankiem wójt zaczął zbierać się do drogi, a tymczasem nazwy wioski,jak nie było, tak nie było. Ruszył w końcu strapiony, bo na obradach stawić się musiał, co chwilę jednak przystawał i za każdym razem rozmyślał, co też powie.

Uszedł tak spory kawał drogi, gdy nagle wśród szczerego pola otoczyła go gromada dużych polnych myszy. Wygłodzone to były i drapieżne stworzenia, jako że przednówek srogi panował i w komorach chłopskich ledwie po garści mąki zostało. Rychło też całym stadem do sakwy mu się dobrały, a co żarłoczniejsze buty i spodnie nadgryzać zaczęły.

Wrzasnął wójt przeraźliwie, gdy jeden i drugi gryzoń mocniej go uciął i nuż się bronić, a kijem na wszystkie strony wymachiwać. Na nic to jednak się zdało, myszy widząc zdobycz coraz śmielej sobie poczynały, a krzyki wójta choć głośnie niewiele pomagały. Niespodziewana przygoda przykry obrót zaczęła nabierać, na szczęście rozpaczliwe nawoływania wójta usłyszał jastrząb, a widząc, co się dzieje ulitował się i na pomoc pospieszył. We dwóch już łatwiej z bandą gryzoni się uwinęli. Czas też był po temu najwyższy, obrady bowiem lada chwila rozpocząć się mogły. Widząc, iż mocno poturbowany wójt z trudem w drogę rusza, jastrząb powiada:

- Złapcie mnie wójcie za nogi, a rychło na miejsce was zaniosę!

Nie było czasu do namysłu. Schwycił wójt swego wybawcę za szpony i w górę poszybował.

Jakoż w chwilę potem cały i zdrowy na obradach się stawił, a gdy ptak przyrzekł, iż czekać będzie i z powrotem bezpiecznie do wioski go zaniesie, uspokojony wśród innych wójtów usiadł. Myśl o niedawnej przygodzie na chwilę go jednak nie opuszczała, toteż niewiele z prowadzonych rozmów rozumiał i słyszał. Gdy zatem przyszła na niego kolej, by nazwę wioski wymienić- myśląc o jastrzębiu- odpowiedział głośno:

- Jastrząb!

Inni sądząc, iż jest to nazwa wsi wójta, do ksiąg ją zapisali.

I tak oto wieś po wsze czasy pod nazwą „Jastrząb” pozostała. Ptak zaś, który cierpliwie na wójta czekał, uznał owe wydarzenie za wielki zaszczyt. Od tego też czasu zaprzyjaźnił się z mieszkańcami wsi i jak mógł przed złem wszelkim ich ochraniał. Gdy zaś po latach postanowił odlecieć podarował mieszkańcom wioski pióro, mówiąc:

- Zakopcie go głęboko w ziemię, a wasze pola staną się bogate i urodzajne. Zboże będzie na nich rosnąć wysoko, w wy żyć będziecie w dostatku!

Odleciał jastrząb, a ludzie uczynili tak, jak im przykazał. Od tego czasu ich ziemie stały się bardziej urodzajne, a gospodarze zaczęli zbierać wyższe plony. Pewnego jednak dnia… Ale o tym, co wydarzyło się pewnego dnia we wsi Jastrząb dowiemy się tylko wówczas, jeśli sami tę wieś odwiedzimy!”

(Źródło: „Baśnie i legendy ziemi radomskiej” Zenon Gierała, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1999 r., str. 61- 62)

 

Jastrząb

            W okresie VIII – X w. n. e w średniowieczu. na naszych terenach zbiegały się wpływy trzech dużych plemion słowiańskich: Lędzian, Mazowszan, Wiślan. Istnieje teza, że na terenie województwa świętokrzyskiego i południowej części ziemi radomskiej istnieć mogło nieznane z pierwotnej nazwy mniejsze plemię, któremu obecnie sztucznie przypisuje się miano Sandomierzan. Być może właśnie ono oddawało cześć słowiańskim bóstwom na górze Łysieć (Św. Krzyż).

Inna teza zakłada, że tereny obecnej gminy Jastrząb to miejsce przenikania wpływów i  osadnictwa głównie plemienia Lędzian. Nasze tereny do X wieku były słabo zaludnione, gdyż przeważały tu ogromne kompleksy leśne. Iłżanka "Dobra", której źródło bije w Gąsawach Rządowych oraz Szabasówka, stanowiły południową granicę pradawnej pierwotnej Puszczy Radomskiej (której małą pozostałością jest dziś Puszcza Kozienicka). Jednym z pierwszych słowiańskich ośrodków osadniczych na obecnym południowym Mazowszu był bez wątpienia "Radom" - a konkretnie osada/wieś z VIII wieku n.e. niedaleko grodziska Piotrówka.

Źródło: Kazimierz Sławiński, Jastrząb /zarys dziejów/ Jastrząb - Wierzbica 1972r

 

Według Jana Długosza Jastrząb został założony przez biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca  XV w 1422 roku na miejscu po wykarczowanym lesie na terytorium iłżeckim, należącym do biskupów krakowskich. Zlokalizowany został w pobliżu Gąsaw, przy trakcie prowadzącym z Iłży do Skrzynna. Erekcję dał miastu dnia 30 września 1427 roku następca bpa Wojciecha -  kardynał Zbigniew Oleśnicki (bp Jastrzębiec objął w latach 1423 – 1436 posadę biskupa w Gnieźnie).  Od nazwiska założyciela Jastrząb otrzymał nazwę i herb, którego treść stanowią po dziś dzień insygnia władzy biskupiej: mitra i pastorał na czerwonym tle. Miasto lokowane zostało na prawie tzw. magdeburskim- niemieckim i otrzymało różne przywileje, potwierdzone przez kilku władców. Swobód tych strzegli biskupi krakowscy i w razie nadużyć popełnianych przez urzędników państwa, upominali się za swymi poddanymi. Sięgając do opracowań księdza Franciszka Siarczyńskiego, dotyczących opisu Powiatu Radomskiego znajdziemy: „ Jastrząb włączony został do klucza iłżeckiego. Zbigniew Oleśnicki – kardynał, kanclerz królowej Jadwigi i biskup krakowski – miasteczko powiększył i kościół drewniany swoim kosztem w roku 1435 wystawił. Jastrząb jako własność biskupów obdarowany samorządem sprawowanym przez radnych
z burmistrzem na czele cieszył się nie małymi swobodami i przywilejami królów polskich, wyjednanymi możną protekcją biskupów… Swobody te nadane zostały przez Władysława Jagiełłę w Wolborzu w oktawę Nawiedzenia NMP Chwalebnej w 1422 roku na prośbę bpa W. Jastrzębca...” W 1500 roku wójt Orzeł posiadacz wójtostwa zwanego „Kuźnia Śmiłowska” odkupił od mieszczan Jastrzębia znaczną część gruntów i poszerzając swoje wójtostwo nazwał je Orłów. Król Zygmunt I w dniu św. Jana Chrzciciela w 1526 roku na prośbę biskupa Piotra Tomickiego – podkanclerzego koronnego, pragnąc wzrostu miasteczka ustanowił targi w każdą środę tygodnia, oraz jarmarki na św. Jana Chrzciciela i Wszystkich Świętych . Wszystkich kupców z miasta i tych którzy do miasta przybędą zwalniano z opłat i brano pod opiekę. Dnia siódmego po Zielonych Świątkach  w roku 1548 na sejmie w Piotrkowie na skutek zażalenia wniesionego przez biskupa Samuela Maciejowskiego gromi król Zygmunt August swoich poborców za krzywdę czynioną mieszkańcom Jastrzębia.
W 1549 roku za to samo grozi w Piotrkowie poborcom karą wygnania z kraju. W 1554 roku na sejmie w Lublinie biskup Jędrzej Zebrzydowski przedstawia krzywdy czynione Jastrzębianom, nie zważających na przywileje królewskie miastu nadane miastu nadane.
Od 1578 roku, prawem nadanym przez Stefana Batorego, Jastrząb rządził się prawem niemieckim, które pozwoliło mieszczanom wywozić sól z żup wielkich i bocheńskich. Król nadał miastu takie wolności, jakich używał Sandomierz. Mieszczanie mogli zajmować się handlem w całym królestwie nie płacąc cła na komorach wodnych i lądowych, ani też podatku mostowego.

W dniu 1 września 1584 roku biskup krakowski Piotr Myszkowski w zamku w Bodzentynie przywraca Jastrzębianom pola zabrane przez biskupa Filipa Padniewskiego. Kardynał Radziwiłł na zamku iłżeckim 4 października 1598 r.  zatwierdza te darowizny.

W dniu 18 września 1627 roku biskup Marcin Szyszkowski w zamku w Bodzentynie, a dnia 2 sierpnia 1641 roku biskup Jakub Zadzik na dworze w Mirowie zatwierdzili następne przywileje mieszkańcom miasta.

W połowie XVI rozwinęła się w okolicy eksploatacja piaskowca i rudy żelaznej oraz powstały dwie kuźnice (huty żelaza: Śmiłowska i Lipieniecka) Jastrząb znany był w tym czasie ze zdrowotnych źródeł wody i żelaza. W 1633 roku Władysław IV zatwierdził w Jastrzębiu stowarzyszenie szewców. W 1662 roku po wojnie szwedzkiej Jastrząb liczył 34 domy i 250 mieszkańców. W 1683 roku król Jan III Sobieski potwierdził nadania swoich poprzedników m.in. cech szewców, a król August III Sas w Warszawie dn. 5 października 1746 roku potwierdził wszystkie poprzednie przywileje około trzynastu mieszkańców Jastrzębia.

W 1776 roku król Stanisław August Poniatowski nadał miastu jarmarki na święta Juana Chrzciciela, św. Macieja, Benedykta, Marka, Hioba, Łukasza i św. Magdaleny 22 lipca. Dnia 27 lipca 1789 roku uchwałą sejmu Jastrząb przeszedł wraz z dobrami biskupimi na własność Rzeczpospolitej. W tych latach kraj przeżywał ciężkie momenty. Po wojnie z Rosją w 1792 r. nastąpił II rozbiór Polski, a po upadku powstania kościuszkowskiego w 1794 III rozbiór Polski. W 1820 nastąpiło zniszczenie kościoła, oraz domy uległy zniszczeniu. W tym czasie domów drewnianych było 80, 1 dom murowany. Mieszkańców było 434, w tym chrześcijan 406 i Żydów 28.

   Dla miasta lata sławy i rozkwitu skończyły się  z rokiem 1869  kiedy to nakazem cara Aleksandra II Jastrząb został zmieniony na osadę i włączony do gminy Rogów. Los Jastrzębia podzieliły inne miasta takie jak: Białaczów, Ciepielów, Daleszyce, Drzewica, Fałków, Gielniów, Grabowiec, Jedlińska, Kazanów, Klimontów, Koszyce, Magnuszew, Małogoszcz, Odrowąż, Pacanów, Przytyk, Raków, Sieciechów, Skrzynno, Stopnica, Wąchock, Wiślica, Wodzisław, Wolanów i Żarnów. Tak więc okres praw    miejskich dla Jastrzębia zamyka się w 442 latach.

W 1973 roku na nowo utworzono gminę Jastrząb jako gminę wiejską. Podstawą utrzymania jej mieszkańców było rolnictwo. Użytki rolne stanowiły 80% powierzchni ogólnej. Istniejące na terenie gminy podmioty gospodarcze to przede wszystkim zakłady kamieniarskie związane z eksploatacją piaskowca jurajskiego i jego obróbką. Na terenie gminy znajduje się zbiornik wodny o pow. 10 ha lustra wody stanowiący miejsce wypoczynku mieszkańców Gminy.

 

Szkoła

Pierwotnie szkoła mieściła się w domu prywatnym. Posiadała jedną dużą salę, w drugiej mniejszej mieszkał nauczyciel Polikarp Staszewski. Do szkoły chodziło około czterdzieścioro dzieci (tylko z Jastrzębia), które tworzyły dwa oddziały. Nauka odbywała się w języku polskim i rosyjskim. Zajęcia trwały od listopada do kwietnia. W pozostałych miesiącach dzieci  pracowały przy pracach polowych w gospodarstwach rodziców. Po skończeniu dwóch oddziałów, chętni mogli iść do klasy trzeciej do Szydłowca. O istnieniu drugiej szkoły wspomina Bronisław Figarski ,,Szkoła zbudowana była około 1896 roku . Budynek zlokalizowany został wzdłuż szosy biegnącej do Szydłowca. Zbudowana była z drewna, kryta gontem. Od ulicy posiadała wejście z gankiem i dwie sale. Każda sala posiadała po dwa okna zwrócone do ulicy, ściany boczne okien nie miały. Budynek był szalowany i malowany. Od tyłu szkoła posiadała dwa pomieszczenia , z których jedno (kuchnia i pokój) były przysposobione na mieszkania dla uczącego tutaj jednego nauczyciela. Początkowo uczył nauczyciel Cybur, potem Ryłko . Teren szkoły nie był ogrodzony, nie było też lasu. Las posadzony był dopiero za nauczyciela Ryłkę. Do szkoły uczęszczały już dzieci z sąsiednich wsi. Między innymi absolwentem był ksiądz Leon Figarski. Szkoła spaliła się latem 1912 roku po szesnastu latach istnienia…."Niestety, nie udało się odnaleźć żadnej fotografii ówczesnej.

Po spaleniu się dawnej szkoły nauka odbywała się z konieczności w mieszkaniach prywatnych. Nauka po domach trwała do roku 1936, w tym czasie bowiem wykończono drugą szkołę

Ochotnicza Straż Pożarna Bogatą księgę Historii Jastrzębia stanowi powołanie i działalność Ochotniczej Straży Pożarnej, w kronice której czytamy: " na wniosek byłego sekretarza gminy Ob. Adamskiego Wincentego oraz inspektora PZU z Radomia pierwsze zebranie organizacyjne celem założenia Oddziału OSP w Jastrzębiu odbyło się dnia 10 marca 1926 roku z udziałem mieszkańców Jastrzębia i Gąsaw Plebańskich. W dniu 23 marca 1926 roku odbyły się pierwsze ćwiczenia oddziału. Na uwagę zasługuje również fakt zdobycia I-go miejsca na zawodach powiatowych w Radomiu w 1929 roku. W nagrodę otrzymał wtedy oddział: wóz strażacki i konny beczkowóz. Mimo zdobycia tak doskonałych miejsc problemem numer jeden stała się budowa remizy. Do tej pory sprzęt przechowywany był w drewnianej szopie. W 1932 roku na jej miejscu z udziałem mieszkańców wybudowano piękną remizę.

Widok prawej strony remizy

   Inicjatorami budowy byli Władysław Malinowski, Stanisław  Kacprzak, sekretarz gminy Władysław Masternak, Józef Olbromski i wielu innych.

Strażacy dowiedli, że zaszczyty jakimi ich wyróżniono są w pełni zasłużone. podziękowali mieszkańcom za ofiarną pomoc, a nowa remiza stała się kuźnią nowych charakterów, bogatych w wiedzę i odwagę zdobywaną w czasie licznych akcji. Pierwszy wrzesień 1939r .zasnuł ciężką chmurą nasze ziemie. W tych chwilach przetrwanie OSP przejawiała dużą aktywność. Poszczególne sekcje z narażeniem życia pełniły służbę w każdą noc bacznie obserwując bieg wydarzeń. Pamiętne dni stycznia 1945 roku przyniosły wreszcie ulgę otarłszy  łzy cierpienia. Z uśmiechem witano wolność. W 1958 roku na dachu remizy zainstalowano silną elektryczną syrenę alarmową, której donośny sygnał słyszy się w promieniu kilku kilometrów.

Pierwszy wóz bojowy Oddziału, zwany tutaj potocznie  "Zośka".

W dniu 16 grudnia 1962 roku Zakłady metalowe im.gen. Karola Świerczewskiego
w Radomiu  przekazały dla Oddziału wóz bojowy m-ki "Ural-Zis". Jednym z inicjatorów przekazania był Jan Karbarz. Samochód był dość stary i jeśli wierzyć pogłoskom używany był do przewozu wody z Wisły przy budowie Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Od tej pory zaczyna się na szeroką skalę zakrojona akcja wyjazdów do wszystkich możliwych akcji nie tylko na terenie powiatu. O tutejszym Oddziale słyszy się wokół, a ilość zdobytych czołowych miejsc na zawodach była wprost imponująca.

Gąsawy

Najstarszą miejscowością gminy Jastrząb są Gąsawy (z ziemiami należącymi obecnie do Gąsaw Plebańskich, Gąsaw Rządowych, Gąsaw Niw oraz Gąsaw Rządowych ''Kurkoci'' i ''Bukownicy”). Polski kronikarz Jan Długosz w II połowie XV wieku pisząc o Gąsawach użył stwierdzenia że to ''starożytna osada'' sięgająca zamierzchłych czasów. Otóż warto pamiętać że były to czasy, kiedy niezwykle silna była tradycja przekazów ustnych. Za niemal ''współczesne' i ''świeże w pamięci'' uznawano wydarzenia o ponad wiek wstecz. Można więc sądzić że Gąsawy zostały osadzone najpóźniej około 1350r. Więc kiedy biskup Jastrzębiec zakładał Jastrząb w 1422r. Gąsawy były już parafią z drewnianym kościołem parafialnym.

Kiedy nastąpił wzrost osadnictwa w połowie XIII wieku na nasze ziemie
z Wielkopolski i Śląska przybywali osadnicy. Często zdarzało się tak, że kolonizatorzy nadawali nowym osadą nazwy swoich pierwotnych siedzib. Okazuje się, że występowanie nazwy Gąsawy i Śmiłów jest charakterystyczne oprócz naszych terenów dla Wielkopolski. Mogłoby to potwierdzić tezę o osadnictwie z kierunku zachodniego. Do roku 1434/35 istniała parafia gąsawska do której przypisane były wsie: Gąsawy, Sadek, nieistniejący już Posadzaj, Kozia Wólka, Szydłówek oraz przez kilkanaście lat Jastrząb. Parafia Gąsawy została zlikwidowana przeniesiona do Jastrzębia decyzją biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, w niektórych jednak dokumentach istnieje jeszcze w XVI wieku. Drewniany Kościół w Gąsawach stał się filialnym względem Jastrzębia. Wraz z przeniesieniem parafii do Jastrzębia znaczenie Gąsaw systematycznie malało. Pierwotny średniowieczny Kościół stał w trudnym do zlokalizowania miejscu. W 1841r. Kościół został odnowiony i przeniesiony na miejsce gdzie obecnie znajduje się budynek byłej szkoły w Gąsawach Plebańskich.
W parafii gąsawskiej odbywały się co roku cztery odpusty:

1.”na Matki Bożej Bolesnej” - 15 września

2. ''na Poniedziałek Wielkanocny''

3. ''na poniedziałek po Zielonych Świątkach”

4. ''na Wszystkich Świętych”

Kościół w Gąsawach dotrwał do roku 1906 kiedy to zastał rozebrany. Powodem tej rozbiórki stała się najprawdopodobniej bliskość Kościoła Jastrzębskiego oraz jego funkcje czysto zabytkowe nie liturgiczne.

Prawdopodobnie jeszcze w drugiej połowie XVIII wieku doszło do zmiany nazwy wsi poprzez dopisanie przymiotnika ''Rządowe''. Dokonało się to po roku 1789 w którym to uchwałą Sejmu Wielkiego wiele polskich wsi i miast będących dobrami biskupimi przeszło w całości lub częściowo na własność Rzeczypospolitej. Z wsi, która stała się ''rządowo - państwową'', nieformalnie została wydzielona pewna część, która stała się własnością księża (plebańską). Z tych właśnie ziem płacono należność do Kościoła w Gąsawach i Jastrzębia. To nieformalne wydzielenie się części plebańskiej jest widoczne w dziewiętnastowiecznych dokumentach, które opisując wieś, najczęściej posługują się zestawieniami typu Gąsawy Rządowe i Gąsawy Plebańskie. Nieformalność podziału Gąsaw na Rządowe i księże- plebańskie potwierdzać może fakt zapisu jeszcze w II połowie XIX wieku małymi literami tego drugiego określnika. Administracyjny podział na Gąsawy Rządowe i Plebańskie jest już sygnalizowany zapiskami z XIX wieku. Kolejne podziały wynikały z rozległości Gąsaw, które od powstania były największą terytorialnie miejscowością gminy Jastrząb. Na przełomie XIX i XX wieku na południowych polach (zwanych niwami) Gąsaw Rządowych zaczęły powstawać gospodarstwa z zabudowaniami. Tę część Gąsaw Rządowych zaczęto nazywać zwyczajowo ''Niwami”. Dało to początek wyodrębnieniu nowej wsi pod nazwą Gąsawy Rządowe Niwy. Obecnie zwyczajowo funkcjonujące nazwy Gąsawy Rządowe ''Kurkoć'' oraz Gąsawy ''Bukownica” nie określają odrębnych miejscowości, a jedynie lokalizację części Gąsaw Rządowych oraz Gąsaw Plebańskich.

W latach 1954-1972 Gąsawy Rządowe funkcjonowały jako gromada z gromadzką radą narodową na mocy uchwały z dnia 29 września 1954 roku. W skład jednostki weszły obszary dotychczasowych gromad Gąsawy Rządowe i Kierz Niedźwiedzi ze zniesionej gminy Rogów. Gromada ta weszła w skład nowo utworzonego powiatu szydłowieckiego gdzie ustalono dla niej 15 członków gromadzkiej rady narodowej. 31 grudnia 1959 roku do gromady zostały przyłączone wsie Bieszków Dolny i Bieszków Górny ze zniesionej gromady Rogów. Gromada przetrwała do końca 1972 roku kiedy to wprowadzono kolejną reformę gminną. Natomiast według tej samej ustawy Gąsawy Plebańskie zostały włączone do gromady Jastrząb.

Szkoła podstawowa w Gąsawach funkcjonowała od 1926 roku i liczyła 3 oddziały:
I, II i III. W 1930 roku utworzono klasę IV. Nauka w tej czteroklasowej placówce trwała 7 lat. Taka organizacja szkoły przetrwała do 1945 roku. Przez pierwsze lata powojenne funkcjonowała jako pięcioklasowa szkoła podstawowa prowadzona przez 2 nauczycieli. Następnie została ona przekształcona w siedmioklasową i jako taka istniała do roku 1967.
W tym roku nastąpiła reforma oświatowa i szkoła w Gąsawach Rządowych przekształcona została w ośmioklasową.

W okresie przedwojennym oraz powojennym uczniowie uczyli się w różnych budynkach. W roku 1982 dzięki zaangażowaniu mieszkańców rozpoczęto budowę nowej szkoły. Pierwsze zajęcia w nowo wybudowanym budynku odbyły się w II semestrze roku szkolnego 1989/1990. W Gąsawach Rządowych od 1961 roku działa filia Biblioteki gminnej w Jastrzębiu. Od 1979 roku w Gąsawach Rządowych funkcjonowała Rolnicza spółdzielnia produkcyjna ''Złoty Kłos'' założona przez 12 członków założycieli. Spółdzielnia zajmowała obszar 183,66 ha ziemi w czym użytki rolne wynosiły 172,23 ha. Sprzęt spółdzielni stanowiło: 6 kombajnów, 7 przyczep, 1 rozsiewacz nawozów, 1 samochód dostawczy, oraz 1 sprzęt towarzyszący do uprawy.

Śmiłów

Wieś między Jastrzębiem a Szydłowcem, położona 3.5 km od siedziby gminy - dawniej zwana Śmiłów. W wieku XIX wieś włościańska nad rzeką Śmiłówką, w powiecie radomskim, gminie Rogów, parafii Jastrząb, odległa od Radomia o 26 km, od Jastrzębia (stacja drogi żelaznej) o 3 km. W 1827 roku według spisu było tu 8 domów, 44 mieszkańców. W roku 1885 znajdowało się już tu 78 domów, 519 mieszkańców, 1311 mórg ziemi. Wieś Śmiłów w parafii Jastrząb była własnością biskupów krakowskich, miała 6 łanów kmiecych, młyn z rolą własność wójta w Jastrzębiu, z których dziesięcinę snopową i konopną. Pleban w Jastrzębiu pobierał kolędę i grosz św. Piotra. Według rejestru poborowego powiatu radomskiego z roku 1569, wieś Śmiłów należąca do klucza iłżeckiego, biskupa krakowskiego miała 2 łany.

Kuźnia istniała w Śmiłowie w XVI wieku zwano ją Ruda Śmiłowska alias Orzeł. Kajetan Sołtyk biskup krakowski w przywileju z dnia 23 marca 1765 roku danym w Kielcach dla probostwa Jastrząb, mówi o naszym sołectwie "Kuźnia Śmiłowska''. W latach 1870-1954 miejscowość przynależała do utworzonej gminy Rogów z siedzibą w Jastrzębiu która powstała w związku z przyłączeniem do gminy Mirów zniesionego miasta Jastrząb i jednoczesnym przemianowaniem jednostki na gminę Rogów. W okresie międzywojennym gmina Rogów należała do powiatu radomskiego w województwie kieleckim. Jednostka została zniesiona 29 września 1954 roku wraz  z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin.

W latach 1954-1972 po reformie reorganizacyjnej gmin wieś funkcjonowała jako gromada z gromadzką radą narodową na mocy uchwały z dnia 29 września 1954 roku. W jej skład wchodziły obszary dotychczasowych gromad Śmiłów i Orłów ze zniesionej gminy Rogów, oraz Szydłówek ze zniesionej gminy Szydłowiec. 1 stycznia 1954 gromada weszła w skład nowo utworzonego powiatu szydłowieckiego gdzie ustalono dla niej 12 członków gromadzkiej rady narodowej. 31 grudnia 1959 roku przyłączono do gromady Śmiłów wieś Świerczek i kolonię Świerczek ze zniesionej gromady Zdziechów. Gromadę zniesiono 31 grudnia 1961 roku przez przemianowanie jednostki na gromada Szydłowiec.

W Śmiłowie znajduje się największy kamieniołom szydłowieckiego piaskowca, oraz kilka mniejszych zakładów kamieniarskich. Eksploatowany tu piaskowiec zwany jest przez kamieniarzy ''Śmiłów'' . Jest to skała osadowa, kwarcowy piaskowiec o strukturze drobnoziarnistej. Ma barwę jasnoszarą, niekiedy kremową z występującymi drobnymi smugami lub plamami rdzawymi. Skała ta posiada skąpe spoiwo krzemionkowo – ilaste i dobrą łupliwość, jest miękka po wydobyciu dlatego ma szerokie zastosowanie do produkcji wykładzin elewacyjnych w formie płyt tartych lub łupanych, rzeźb, toczaków, osełek itp.
Na terenie Śmiłowa znajduje się również specjalna szkoła podstawowa działająca od 1 września 2015r.

 

Orłów

Leży koło Śmiłowa obok malowniczych wzgórz przy drodze z Szydłowca o Jastrzębia i Wierzbicy. W wieku XIX opisany jako wieś i folwark donacyjny nad rzeką Śmiłówką, powiatu radomskiego, parafii Jastrząb. Położony w odległości 30 km. od Radomia oraz o 2 km od stacji drogi żelaznej Jastrząb. W tamtym okresie folwark Orłów posiadał 240 morg i 2 młyny na rzece Śmiłówce. Jeden z młynów został postawiony na miejscu gdzie znajdowała się fabryka żelaza zwana Kuźnią Śmiłowską.

Wieś Orłów została założona około 1500 roku, przez niejakiego Orła, posiadacza Wójtostwa zwanego Kuźnią Śmiłowską, na gruntach wykupionych od mieszczan właścicieli miasteczka Jastrzębia. Nazwa wsi pochodzi od jej założyciela. Od wspomnianego okresu wieś Orłów zaczęła przechodzić tytułem sprzedaży z rąk do rąk i zaniechano używać konsensusu Biskupiego. Z niektórych źródeł wynika, że w roku 1764 wieś w całości należała do niejakich Kożuchowskich, którzy odsprzedali ją Wykowskiemu za sumę 5300 zł. Biskup krakowski Sołtyk zachowując Wykowskiego od strat pozwala sprzedać Orłów Kościołowi Jastrzębskiemu. 23 marca 1765 roku ówczesny pleban Kościoła Jastrzębskiego ks. Sierakowski otrzymawszy pozwolenie biskupa nabył wieś Orłów na rzecz kościoła.
W roku 1789 ks. Sierakowski odsprzedaje wieś rodzinie Włodarskim jak swoją własność osobistą. Po śmierci ks Sierakowskiego w 1795 roku jego następca Jan Żochowski kanonik Skalbmierski rozpoczyna w tym samym roku proces o odebranie własności kościelnej.
W roku 1823 proces prowadził w dalszym ciągu Fel. Karpiński, wreszcie rząd zagarnął wieś Orłów na majorat. W 1827 r. według spisu znajdowało się tu 10 domów i 70 mieszkańców.

W latach 1870- 1954 miejscowość należała do utworzonej gminy Rogów z siedzibą w Jastrzębiu w związku z przyłączeniem do gminy Mirów zniesionego miasta Jastrząb i jednoczesnym przemianowaniu jednostki na gminę Rogów. W okresie międzywojennym gmina należała do powiatu radomskiego województwa kieleckiego. Po wojnie gmina zachowała przynależność administracyjną. Jednostka została zniesiona 29 września 1954 roku wprowadzając gromady w miejsce gmin.

W latach 1954-1972 na mocy uchwały z dnia 29 września 1954 roku wieś została włączona do nowo utworzonej gromady Śmiłów ze zniesionej gminy Rogów. Gromadę zniesiono 31 grudnia 1961 roku przez przemianowanie jednostki na gromadę Szydłowiec. Gromada przetrwała do roku 1972 w którym to przeprowadzono kolejną reformę gminną.
W roku 1973 wieś Orłów weszła w skład nowo utworzonej gminy Jastrząb. Obecnie miejscowość znana jest z eksploatacji piaskowca.

 

Lipienice

Wieś i folwark donacyjny kiedyś należący do powiatu radomskiego, gminy Rogów, parafii Jastrząb. Położony w odległości 25 km. Od Radomia. W roku 1889 posiadały 37 domów, 187 mieszkańców, 850 morg gruntu włościańskiego i 470 morg dworskiego.
We wsi znajdował się młyn cylindrowy na rzece Śmiłówce. Stacja Jastrząb drogi żelaznej dęblińsko - dąbrowskiej została wybudowana na gruntach włościańskich wsi Lipienice. Około roku 1839 znajdowały się tu rządowe owczarnie zarodowe. Pozostałe po nich budynki wraz z Wolą Lipieniecką włączono do folwarku Lipienice. Folwarki oraz młyny we wsi nie należały wyłącznie do biskupów ale również do majątków włościańskiego. Biskup Zbigniew Oleśnicki założył tu hutę żelaza (fabrica ferii) którą prowadził i zarządzał niejaki Janisch.

Dalsze losy przedsiębiorstwa nie są znane. W latach 1870-1954 miejscowość należała do utworzonej gminy Rogów w powiecie radomskim w guberni radomskiej w województwie kieleckim z siedzibą w Jastrzębiu która powstała w związku z przyłączeniem do gminy Mirów zniesionego miasta Jastrząb i jednoczesnym przemianowaniem jednostki na gminę Rogów, ze względu na położenie w Rogowie punktu centralnego gminy oraz obecności tamże kancelarii gminnej. Jednostka została zniesiona dnia 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin.

W latach 1954-1972 po reformie reorganizacyjnej wieś należała do utworzonej na mocy ustawy z dnia 29 września 1954 roku w Kielcach gromady Jastrząb ze zniesionej gminy Rogów. Gromada 1 października 1954 roku weszła w skład nowo utworzonego powiatu Szydłowieckiego. Taki stan rzeczy przetrwał do roku 1973 kiedy to po kolejnej reformie gminnej utworzono gminę Jastrząb. Obecnie wieś podzielona jest na Lipienice Dolne i Górne.

 

Wola Lipieniecka

Wieś położona w odległości 25 km od Radomia i o 1,5 km od stacji Jastrząb. Według spisu z 1889 roku znajdowało się tu 38 domów, miejscowość zamieszkiwało 342 mieszkańców, oraz posiadała 1379 mórg ziemi. W latach 1870-1954 miejscowość należała do utworzonej gminy Rogów z siedzibą w Jastrzębiu, która powstała w związku z przyłączeniem do gminy Mirów zniesionego miasta Jastrząb i jednoczesnym przemianowaniu jednostki na gminę Rogów. W okresie międzywojennym gmina Rogów należała do powiatu radomskiego w województwie kieleckim. Po wojnie gmina zachowała przynależność administracyjną. Jednostka została zniesiona 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin.

W latach 1954-1972 funkcjonowała po reformie reorganizacyjnej administracji wiejskiej przeprowadzonej jesienią 1954 roku jako gromada z gromadzką radą narodową jako organami władzy najniższego stopnia na wsi do 1 stycznia 1973 roku. Gromadę Wola Lipienicka (obecnie są to dwie wsie Wola Lipienicka Mała i Wola Lipieniecka Duża) utworzono jako jedną z 8759 gromad na obszarze Polski w powiecie radomskim, województwie kieleckim na mocy uchwały nr 13/54 WRN w Kielcach z dnia 29 września 1954 roku. W jej skład weszły jednostki dotychczasowych gromad: Wola Lipieniecka ze zniesionej gminy Rogów i Śniadków. Las ze zniesionej gminy Kowala oraz wieś Kuźnia ze zniesionej gminy Orońsko. 1 października 1954 roku gromada weszła w skład nowo utworzonego powiatu szydłowieckiego gdzie ustalono dla niej 12 członków gromadzkiej rady narodowej. Gromadę zniesiono 31 grudnia 1959 roku a jej obszar włączono do gromad Wałsnów (wieś Kuźnię i kolonię Śniadków Las) i Jastrząb (wsie Wola Lipieniecka Duża i Wola Lipieniecka Mała). W Woli Lipienieckiej Małej od 1982 roku działa filia biblioteki gminnej, która posiada 5786 woluminów, z których korzysta 209 czytelników (dane na dzień 31.12.2014). W roku 1964 została założona Ochotnicza Straż Pożarna posiadająca własną remizę. Na terenie miejscowości znajduje się PSP.

 

Nowy Dwór

Miejscowość w gminie Jastrząb rozciągająca się od drogi z Jastrzębia do Wierzbicy (droga wojewódzka 727) w kierunku na południe. Połączona jest drogami gminnymi z Mirówkiem oraz Kolonią Jastrząb i Jastrzębiem. W roku 1817 folwark Ryszkowskiego po jego śmierci podzielony między włościan miejscowych, którzy zwolnieni od pańszczyzny pozostali na prawach czynszowników aż do 1864 roku.

Według spisu z roku 1880 znajdowało się tu 14 domów oraz 111 mieszkańców. Miejscowość posiadała 602 morgi rozległości z 80 morgami leśnymi. W roku 1827 było tu 12 domów i 71 mieszkańców. W latach 1970-1954 miejscowość należała do gminy Rogów powstałej w związku z przyłączeniem do gminy Mirów zniesionego miasta Jastrząb i jednoczesnym przemianowaniu jednostki na gminę Rogów. Siedziba gminy znajdowała się w Jastrzębiu. W okresie międzywojennym gmina należała do powiatu radomskiego w województwie kieleckim. Po wojnie gmina zachowała przynależność administracyjną. Jednostka została zniesiona 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin.

W latach 1954-1972 wieś na mocy ustawy z dnia 29 wrześni 1954 roku weszła w skład nowo utworzonej gromady Jastrząb po zniesieniu gminy Rogów. W roku 1973
po przeprowadzeniu kolejnej reformy gminnej zaczęła należeć do nowo utworzonej gminy Jastrząb. Od roku 1964 działa we wsi ochotnicza straż pożarna. W miejscowości znajduje się PSP prowadzona w chwili obecnej przez osobę fizyczną. Od 1997 roku w szkole tej istnieje Regionalna Izba, która wyposażona jest w eksponaty pochodzące z XIX i XX wieku.

 

Kuźnia

Wieś i kolonia w gminie Jastrząb najbardziej wysunięta na północ. Znajduje się w odległości 6,5 kilometra od siedziby gminy. Graniczy z gminą Orońsko. Połączona jest w okolicy Zdziechowa Metkowa drogą gminną z drogą krajową E-7. Również droga gminna łączy wieś z Wolą Lipieniecką. W pobliżu wsi przepływa ciek będący dopływem Oronki.
Za rządów Zbigniewa Oleśnickiego kardynała i biskupa krakowskiego założona została tu fabryka żelaza zwana ''lipieniecka” na gruntach świeżo wykarczowanych ze stawem i młynem. Nazwę "Kuźnia" miejscowość przyjęła po likwidacji fabryki Lipienieckiej. Folwark w 1869 roku został nadany razem z kilkudziesięciomorgowym zagajnikiem oraz młynem cylindrowym na rzece Śmiłówce Ksaweremu Aleksandrowi. Według spisu z roku 1827 znajdowało się tu 14 domów oraz 93 mieszkańców.

Ukazem uwłaszczeniowym w 1864 roku wprowadzono chłopską gminę jednowioskową z sołtysem obieranym przez gospodarzy oraz gminę zbiorową, złożoną
z kilku i więcej wsi wraz z folwarkami, z wójtem wybieranym przez zamożnych chłopów.
W skład nowo utworzonej gminy Orońsko weszło 25 wsi w tym również wieś Kuźnia.

Na mocy uchwały z dnia 29 września 1954 roku w Kielcach wieś została włączona do gromady Wola Lipieniecka. 1 października 1954 roku gromada weszła w skład nowo utworzonego powiatu szydłowieckiego. Gromadę zniesiono 31 grudnia 1959 roku a wieś Kuźnia została przeniesiona do gromady Wałsnów. W grudniu 1961 roku gromadę zniesiono a wieś i kolonia zostały włączone do gromady Jastrząb która przetrwała do roku 1972, czyli do kolejnej reformy gminnej kiedy to 1 stycznia 1973 roku utworzono gminę Jastrząb.

12 września 1978 roku w koloni Kuźnia została uruchomiona Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna ''Młodość” gospodarująca na gruntach V i VI klasy, położonych w miejscowościach: Jastrząb, Kuźnia Kolonia, Kuźnia wieś, Wola Lipieniecka. Zajmowała powierzchnię 258 hektara, prowadziła kierunki produkcji: roślinnej, warzywniczej, hodowlanej (zwierzęcej) oraz zakład remontowo - budowlany.